Tytułową figurą jest oczywiście osoba sędziego. I właśnie osobie sędziego, samemu sędziowaniu oraz wybranym przypadkom ze świata przepisów będę poświęcał moje wpisy. Zapraszam zatem szanownych Czytelników do wejścia w głąb magicznego świata, w którym niejeden szachista zgubił cenne punkty na skutek własnej niewiedzy lub… błędów innych. Do świata, który nie raz budził wiele kontrowersji, nawet w turniejach najwyższego szczebla. Do świata pełnego zawiłości, niejasności, wielkich dramatów i komedii omyłek. Do świata przepisów!

Odc. 4 – Trudne przypadki z praktyki sędziowskiej

Jeden z naszych Czytelników, Artur Chowaniec, przesłał kilkanaście ciekawych przypadków do oceny. Poniżej prezentuję próbę odpowiedzi na pytania Artura.

Pytanie 1. Końcówka. król+hetman+skoczek vs król. Początkująca juniorka nie ma pomysłu na grę, cały czas daje szacha hetmanem. Po stracie skoczka nie wiedząc jak wygrać poddaje partie (!). Jaka decyzja sędziego? Z jednej strony brak siły matującej, z drugiej strony przepis (zawodnik przegrywa gdy podda partie).

Z taką sytuacją spotykamy się nie raz w praktycznych partiach. Zawodnik mający przewagę np. hetmana przeciwko samotnemu królowi z bardzo różnych powodów poddaje partię. Teoretycznie, zgodnie z art. 5.1.2, partia kończy się ze skutkiem natychmiastowym, a zawodnik poddający się przegrywa partię.

5.1.2. Partię wygrywa zawodnik, którego przeciwnik oświadczył, że poddaje się. Poddanie natychmiast kończy partię.

Tutaj jednak do głosu dochodzi inny czynnik. Okazuje się bowiem, że zawodnik który nie jest w stanie (fizycznie!) dać mata rywalowi, nie może także wygrać partii. A ponieważ wynik 0,5-0 jest zarezerwowany raczej dla pewnych wyjątków, wynikiem partii w omawianym przypadku jest… remis!

Pytanie 2. Szachy szybkie. Na polu a1 stoi pion zamiast wieży. Białe w okolicach 15 ruchu chcą wykonać krótką roszadę i nagle orientują się, że nie mają wieży. Jaka decyzja sędziego? Było już 10 ruchów, czyli teoretycznie piona nie można zamienić, czy ten pion ma zostać na polu a1?

Teoretycznie, przepisy zabraniają w tym przypadku jakiejkolwiek korekty pozycji.

A.4.1.2. W momencie, gdy obaj zawodnicy zakończyli po dziesięć (10) posunięć żadne reklamacje dotyczące nieprawidłowego ustawienia bierek na szachownicy czy samego ułożenia szachownicy nie mogą być uwzględnione. W przypadku niewłaściwego ustawienia króla, roszada jest niedozwolona. W przypadku nieprawidłowego ustawienia wieży roszada w kierunku tej wieży jest niedozwolona.

W tej sytuacji mamy do czynienia z bardzo nietypową sytuacją, ponieważ biały pion stoi na polu a1, czyli w miejscu, w którym nigdy nie mógłby się znaleźć! Wydaje się zatem zasadne, aby w tym wypadku sędzia pozwolił na zamianę tego piona na białą wieżę.

Pytanie 3. Obaj zawodnicy równocześnie się poddali (!). Jeden dlatego, że myślał iż został zamatowany a nie znał zasady bicia w przelocie, drugi dlatego, że po biciu w przelocie miał przegraną końcówkę. Jaka decyzja sędziego (jaki wynik)?

Ta sytuacja była omawiana całkiem niedawno przez IA Andrzeja Filipowicza. Zgodnie z interpretacją przedstawioną na łamach Szachisty pierwszeństwo w poddawaniu partii ma zawodnik będący na posunięciu. A zatem, przy ruchu białych wynik 0-1, a przy ruchu czarnych – odwrotnie 1-0.

Pytanie 4. a) Zawodnik (białe; kandydat na mistrza) w ostatniej sekundzie (partia bez dodawanego czasu) reklamuje grę na czas w końcówce król+goniec vs król+wieża, białe mają króla we „właściwym” rogu.
b) Zawodniczka reklamuje remis na ostatnich sekundach (partia bez dodawanego czasu) mając końcówkę król+wieża vs król+ wieża.
Jaka decyzja sędziego? (zakładamy, że nie stosujemy przepisu ze zmianą tempa na +5 sekund).

W obu sytuacjach  sprawa jest dosyć oczywista: pozycja na szachownicy jest remisowa, a zatem spełnione są kryteria podane w artykule III.5.

III.5 (…) Podstawą domagania się remisu, jest ocena pozycji, której zdaniem reklamującego przeciwnik nie może wygrać normalnymi środkami i/lub przeciwnik nie podejmuje żadnych wysiłków aby wygrać partię normalnymi środkami.

A zatem, prawidłowa decyzja to uznanie partii za remis w obu przedstawionych sytuacjach.

Pytanie 5. Zawodniczka prawidłowo reklamuje przekroczenie czasu (zatrzymuje zegar), przeciwniczka (po partii) wykonuje ruch matujący. Zawodniczki zgłaszają sędziemu i mówią jaka była sytuacja (najpierw było zareklamowane przekroczenie czasu, później mat). Jaka decyzja sędziego?

Pytanie sformułowane w taki sposób zawiera w istocie pewien drobny, trudny do wychwycenia błąd. Otóż, zawodniczka dała mata, ale nie można powiedzieć, że uczyniła to po partii! Dlaczego? Odpowiedź jest oczywista: przekroczenie czasu nie kończy partii ze skutkiem natychmiastowym. A zatem, ponieważ sędzia nie zdążył ogłosić porażki zawodniczki, która przekroczyła czas, a na szachownicy stoi mat – to jest mat! Decyzja sędziego może być tylko jedna – partię wygrała zawodniczka, która dała mata.

Pytanie 6. Zawodnik prawidłowo reklamuje przekroczenie czasu. Przeciwnik zgłasza sędziemu, że jest jeden ruch do mata i on „chce ten ruch wykonać”. Sędzia zgadza się na wykonanie ruchu dodając, że nie można reklamować przekroczenia czasu na ruchu przeciwnika (?). Po ruchu matującym wpisuje wygraną zawodnikowi, któremu skończył się czas. Czy decyzja sędziego była prawidłowa?

Trzeba przyznać, że jest tu opisana dosyć kuriozalna sytuacja. Jeżeli zawodnik prawidłowo reklamuje przekroczenie czasu, a jego rywal zgłasza pragnienie dania mata, ale nie wykonuje posunięcia, tylko czeka na zgodę sędziego, decyzja może być tylko jedna.: porażka zawodnika, który przekroczył czas. Odpowiedź na końcowe pytanie: oczywiście, błąd sędziego. Lub, jak mawia Jan Tomaszewski, wielbłąd 🙂

Pytanie 7. Białe podają rękę myśląc, że jest mat. Czarne twierdzą, że nie ma mata (mogą zagrać Ke8), a jeśli biały podał rękę to oznacza, że się poddał (!?) Jaka powinna być decyzja sędziego?

Po pierwsze, trzeba ustalić, czy na szachownicy jest rzeczywiście mat. Rzut oka pozwala przyznać rację zawodnikowi grającemu czarnymi. 1. … Ke8 jest oczywiście ruchem prawidłowym. Co jednak z poddaniem partii? Zajrzyjmy do przepisów. Istotny w tej sprawie jest artykuł 5.1.2 cytowany już w odpowiedzi na pierwsze pytanie:

5.1.2. Partię wygrywa zawodnik, którego przeciwnik oświadczył, że poddaje się. Poddanie natychmiast kończy partię.

W mojej ocenie, białe podały rękę w przekonaniu, że jest mat. Nie można zatem mówić o poddaniu partii! Oczywiście, podanie ręki jest powszechnym gestem przy poddawaniu gry, ale w tej konkretnej sytuacji chyba należałoby kontynuować partię (w której na marginesie białe praktycznie nie mogą nie wygrać po oczywistym 2. exd8H+). Ewentualnie, można uznać, że podając rękę i ogłaszając „mata” białe chciały rozproszyć rywala, który może otrzymać np. dodatkowe dwie minuty.

Pytanie 8. Partia klasyczna bez dodawanego czasu (lub bonus mniejszy niż 30 sekund). Zawodnik mający poniżej 5 minut nie zapisuje partii, ale chce zareklamować trzykrotne pojawienie się identycznej pozycji (lub 50 posunięć bez bicia i ruchu pionem) na podstawie zapisu partii przeciwnika. Przeciwnik nie chce pokazać zapisu (lub specjalnie drze zapis, albo zjada lub pokazuje zapis, ale ten jest nieczytelny [jednak zawodnik reklamujący w sytuacji nieczytelnego zapisu potrafi odtworzyć partie] :)). Jaka decyzja sędziego?

Zasadniczo, wszelkie reklamacje należy składać w oparciu o własny zapis. W tej sytuacji należy jednak uwzględnić, że zawodnik ma prawo do nieprowadzenia zapisu, w związku z czym reklamacja w oparciu o zapis rywala, ewentualnie zapis prowadzony przez sędziego powinna być rozpatrywana. I jeszcze jedno: zawodnik, który specjalnie drze zapis, zjada go lub prowadzi w sposób uniemożliwiający jego odczytanie narusza następujące przepisy:

8.1.1. W trakcie gry zawodnik jest zobowiązany do wyraźnego, czytelnego (jak to możliwe) i prawidłowego zapisywania przebiegu partii, posunięć własnych i przeciwnika, posunięcie po posunięciu, notacją algebraiczną (Aneks C), na formularzu przygotowanym dla danych zawodów.

8.3. Formularze z zapisem posunięć są własnością organizatorów zawodów.

Taki zawodnik powinien zostać ukarany zgodnie z art. 12.9 przepisów gry FIDE.

Pytanie 9. Partia bez zapisu. Remisowa końcówka z różnopolowymi gońcami. Czarne popełniają błąd, w wyniku którego białe mogą poświęcić gońca za dwa piony uzyskując 2 wolne piony i wygraną końcówkę. Nagle czarny przypadkowo przewraca bierki. Zawodnicy nie pamiętają jaka była pozycja, ale potrafią odtworzyć sytuacje gdy końcówka była remisowa. Jaka decyzja sędziego? Czy należy przywrócić ostatnią pamiętaną pozycję (z czasu gdy końcówka była remisowa), mimo że przed przewróceniem bierek przez czarne to białe miały wygraną?

Zgodnie z przepisami należy przywrócić ostatnią pozycję, co do której nie ma wątpliwości, że była prawidłowa. Ponieważ obaj zawodnicy nie pamiętają pozycji, która dawała zwycięstwo białych, należy odtworzyć pozycję, która była remisowa.

Pytanie 10. Tempo P’60+10. Ktoś źle nastawił zegar, tak że po 40 posunięciach przestał dodawać czas. Jeden z zawodników nie przejmował się czasem, gdyż wiedział, że wykonując szybko ruchy zrealizuje przewagę. Przez to, że zegar przestał dodawać 10 sekund zawodnikowi skończył się czas (powinien mieć kilka minut). Jaka decyzja sędziego?

Po opadnięciu chorągiewki, o ile zostało stwierdzone przez sędziego lub zostanie złożona prawidłowa reklamacja przez rywala, partia ulega de facto zakończeniu. Zawodnik, który nie zwraca uwagi na czas, sam ponosi odpowiedzialność za brak reklamacji. Wadliwe ustawienie zegara można reklamować w dowolnym momencie, ale tylko  w trakcie partii. W związku z tym należy uznać porażkę zawodnika, który przekroczył czas.

Pytanie 11. Tempo 60 minut na 30 posunięć + 60 minut na dokończenie. Zawodnik z sąsiedniej szachownicy omyłkowo przełączył niewłaściwy zegar przez co licznik posunięć wskazywał o jeden ruch za dużo. Po 29. posunięciu została dodana godzina. Czarne zaczęły chwilę myśleć i skończył im się czas (na zegarze miały mniej niż 1 godzinę, w rzeczywistości zużyły godzinę na 29 ruchów). Jaka decyzja sędziego?

Z pomocą przychodzi następujący przepis, doskonale znany wszystkim szachistom. W tym wypadku ma jednak znaczenie dosłowne brzmienie:

6.3.1. Grając partię z zegarem szachowym, każdy z zawodników jest zobowiązany do zakończenia określonej liczby posunięć lub wszystkich posunięć w regulaminowym czasie, z ewentualnym uwzględnieniem dodatkowego czasu przyznanego na każde posunięcie.

Zawodnikowi w przedstawionej sytuacji tylko wydawało się, że wykonał wymagane 30 posunięć. Nie ma znaczenia, że zegar sygnalizuje (na skutek błędnego przełączenia!) wykonanie 30 ruchu. Istotne są zapisy zawodników, a ponieważ faktycznie wykonano tylko 29 posunięć, należy uznać porażkę zawodnika, który przekroczył czas.

Pytanie 12. Białym dzwoni telefon, czarne nie mają siły matującej. Jaki wynik?

W odpowiedzi na pytanie 1 wspomniałem, że wynik typu 0-0,5 jest zarezerwowany dla pewnych wyjątków. Z takim wyjątkiem mamy do czynienie właśnie w tym pytaniu. Sprawa jest w istocie bardzo prosta: białe przegrały, bo zadzwonił telefon; czarne nie mogą wygrać przy jakiejkolwiek serii prawidłowych posunięć. A zatem wynik: 0-0,5!

Pytanie 13. Obu zawodnikom skończył się czas, ale na zegarze zaświeciła się flaga informująca o tym, że biały przekroczył czas jako pierwszy. Jaki wynik partii?

Na koniec bardzo prosta sytuacja, o ile znamy najnowsze przepisy i interpretacje FIDE. Obecnie (od 1 lipca) bez względu na tempo gry, jeżeli wiadomo, kto przekroczył czas jako pierwszy, zawodnik ten przegrywa partię. Warto wspomnieć, że do tej pory w szachach szybkich i błyskawicznych przy obustronnym opadnięciu chorągiewki wynikiem partii był remis.

Trudna sytuacja na turnieju? Niezrozumiała decyzja sędziego? Ciekawostka zasłyszana od znajomego? Napisz w komentarzu, a ja postaram się rozwiązać Twój problem dotyczący przepisów i sędziowania już w następnym odcinku!